Lẽ Công Bằng trong Bộ luật Dân sự 2015 và Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015: Một Góc Nhìn So Sánh

Năm 2005, tôi có may mắn được học về luật so sánh tại Thủ đô Vương quốc Bỉ và được tiếp cận khái niệm lẽ công bằng (equity). Đây là một nguyên tắc quan trọng trong hệ thống pháp luật Civil Law và Common Law, giúp giải quyết tranh chấp linh hoạt hơn khi pháp luật thành văn chưa có quy định cụ thể. Mười năm sau, Việt Nam mới chính thức đưa khái niệm này vào trong luật trong nước thông qua Bộ luật Dân sự 2015 và Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015.

Theo Black's Law Dictionary, equity được định nghĩa là: "The body of principles constituting what is fair and right; natural law as opposed to positive law." (Tạm dịch: Tập hợp các nguyên tắc tạo thành những gì công bằng và đúng đắn; luật tự nhiên đối lập với luật thành văn.) Định nghĩa này phản ánh bản chất của lẽ công bằng là bổ sung cho các quy tắc cứng nhắc của luật thành văn, đảm bảo công lý được thực hiện linh hoạt hơn trong thực tiễn pháp lý.

Bộ luật Dân sự 2015 (BLDS 2015) và Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015 (BLTTDS 2015) đã lần đầu tiên chính thức công nhận nguyên tắc lẽ công bằng trong hệ thống tư pháp Việt Nam. Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra là: Liệu trọng tài thương mại có thể áp dụng lẽ công bằng như tòa án không, và Luật Mẫu UNCITRAL có thể được áp dụng ở Việt Nam không?

1. Lẽ Công Bằng trong Bộ luật Dân sự 2015

Theo Điều 6 BLDS 2015:

"Trường hợp pháp luật không quy định và các bên không có thỏa thuận thì giải quyết theo tập quán, nguyên tắc cơ bản của pháp luật dân sự, lẽ công bằng."

Quy định này cho phép thẩm phán có thể áp dụng lẽ công bằng khi không có quy định pháp luật rõ ràng, tương tự như cách tiếp cận của nhiều hệ thống pháp luật tiên tiến trên thế giới.

So sánh với luật nước ngoài:

Pháp: Điều 1104 của Bộ luật Dân sự Pháp (Code Civil) quy định các bên phải thực hiện hợp đồng trung thực và công bằng.
Đức: Điều 242 của Bộ luật Dân sự Đức (BGB) thiết lập nguyên tắc thiện chí (Treu und Glauben), cho phép tòa án xem xét các yếu tố công bằng khi giải quyết tranh chấp.

2. Lẽ Công Bằng trong Bộ luật Tố tụng Dân sự 2015

Điều 45 BLTTDS 2015 quy định:

"Tòa án có thể áp dụng tập quán, lẽ công bằng để giải quyết vụ việc dân sự nếu không có quy định của pháp luật và không trái với các nguyên tắc cơ bản của pháp luật Việt Nam."

Quy định này có phần học hỏi từ hệ thống Common Law, nơi mà các thẩm phán có thể áp dụng lẽ công bằng (equity) để đảm bảo công lý trong những trường hợp mà luật thành văn không cung cấp giải pháp phù hợp.

3. Án Lệ về Lẽ Công Bằng ở Việt Nam

Hội đồng Thẩm phán Tòa án Nhân dân Tối cao đã ban hành các án lệ minh họa cho việc áp dụng lẽ công bằng trong những trường hợp mà pháp luật không có quy định rõ ràng:

Án lệ số 04/2016/AL: Xác định nguyên tắc rằng hợp đồng vi phạm quy định về thủ tục có thể vẫn có hiệu lực, nếu xét theo lẽ công bằng, các bên vẫn cần thực hiện nghĩa vụ.
Án lệ số 08/2016/AL: Giải quyết tranh chấp liên quan đến quyền sử dụng đất trong bối cảnh chưa có quy định pháp luật rõ ràng, dựa trên nguyên tắc công bằng.
Án lệ số 09/2016/AL:
- Quy định rằng tiền ứng trước phải được hoàn lại khi một doanh nghiệp vi phạm hợp đồng với một doanh nghiệp khác, dù pháp luật chưa có quy định rõ ràng.
- Không cho phép tính lãi phạt chậm trả trên tiền phạt vi phạm và tiền bồi thường thiệt hại, vì vấn đề này không được quy định cụ thể trong pháp luật Việt Nam.

4. Lẽ Công Bằng Trong Trọng Tài Thương Mại và Luật Mẫu UNCITRAL

Khác với tòa án, trọng tài thương mại tại Việt Nam chưa có quy định rõ ràng về việc trọng tài viên có thể áp dụng lẽ công bằng. Tuy nhiên, theo Luật Mẫu UNCITRAL về Trọng tài Thương mại Quốc tế (UNCITRAL Model Law on International Commercial Arbitration), nguyên tắc này hoàn toàn có thể áp dụng.

Điều 28(3) của Luật Mẫu UNCITRAL quy định:

"Trọng tài viên chỉ có thể quyết định theo lẽ công bằng (ex aequo et bono) hoặc với tư cách là người hòa giải công minh (amiable compositeur) nếu các bên đã thỏa thuận rõ ràng về điều đó."

Liệu Luật Mẫu UNCITRAL có thể được áp dụng ở Việt Nam?

Việt Nam chưa chính thức nội luật hóa Luật Mẫu UNCITRAL, nhưng Luật Trọng tài Thương mại 2010 có cơ chế cho phép các bên lựa chọn luật áp dụng. Cụ thể:

Điều 14 Luật Trọng tài Thương mại 2010 cho phép các bên tự thỏa thuận luật áp dụng. Nếu các bên thỏa thuận áp dụng Luật Mẫu UNCITRAL, thì quy tắc về lẽ công bằng của Luật Mẫu cũng có thể được viện dẫn.
Điều 4 Luật Trọng tài Thương mại 2010 cho phép áp dụng tập quán và nguyên tắc công bằng trong giải quyết tranh chấp.

Mặc dù vậy, do chưa có quy định cụ thể như Luật Mẫu UNCITRAL, việc trọng tài áp dụng lẽ công bằng ở Việt Nam vẫn còn nhiều hạn chế và cần được tiếp tục nghiên cứu, cập nhật và áp dụng trong các học thuyết pháp lý và thực tiễn xét xử tại tòa án và trọng tài.

5. Kết Luận

Lẽ công bằng trong pháp luật Việt Nam là mô hình kết hợp, vừa mang tính Dân luật (Pháp, Đức), vừa có tham chiếu đến Thông luật (Anh, Mỹ). Đây là một bước phát triển quan trọng giúp hệ thống pháp luật Việt Nam trở nên linh hoạt hơn khi giải quyết tranh chấp tại tòa án và trọng tài vào thời điểm thích hợp.

Tuy nhiên, hiện nay lẽ công bằng mới chỉ được đề cập trong bối cảnh xét xử tại tòa án, mà chưa có quy định rõ ràng về việc trọng tài thương mại có thể áp dụng lẽ công bằng. Mặc dù Luật Mẫu UNCITRAL có quy định về việc trọng tài áp dụng lẽ công bằng, Việt Nam chưa chính thức nội luật hóa điều này. Do đó, việc mở rộng phạm vi áp dụng lẽ công bằng trong trọng tài là một hướng đi quan trọng cần được nghiên cứu để đảm bảo tính linh hoạt và phù hợp với thực tiễn thương mại quốc tế.